خیلی دور، خیلی نزدیک

امروزه با پیشرفت علم، روش های درمانی جدیدی برای درمان بیماری های صعب العلاج به کار گرفته می شود. یکی از روش های درمانی نوین، سلول درمانی است که همان طور که از اسمش پیداست، درمان بر پایه سلول است.  

به طور ساده، در این فرآیند به جای تزریق دارو، سلول به بدن تزریق می شود. برای ضرورت و اهمیت سلول درمانی کافی است به چند نمونه از بیماری های تخریب کننده و پیش رونده مانند آلزایمر، پارکینسون، بیماری ام اس و... توجه کنیم. علت چنین بیماری هایی از دست رفتن سلول هایی است که دارای عملکرد حیاتی در بدن هستند. به طور مثال علت بیماری پارکینسون از بین رفتن سلول ها در قسمت خاصی از مغز است که وظیفه آنها تولید ماده ای به نام «دوپامین» است.  

در ابتدای بیماری، درمان دارویی جوابگوست. در درمان دارویی، بیماران از داروهایی استفاده می کنند که سلول های مغزی این داروها را به دوپامین تبدیل می کنند یا از تخریب دوپامین جلوگیری می کنند. مشکل اصلی زمانی بروز می کند که با پیشرفت بیماری، سلول های عصبی که به مرور در حال از بین رفتن هستند به نصف و حتی یک چهارم کاهش می یابند. در چنین حالتی دارودرمانی کم اثر خواهد شد زیرا سلول به حد کافی وجود ندارد تا با تولید ماده دوپامین جلو لرزش دست و کندی حرکات بیمار را بگیرد. در مورد بیماری آلزایمر روندی مشابه در سلول های قسمت دیگری از مغز رخ می دهد و فراموشی حاصل می شود. در بیماری دیابت سلول های انسولین ساز یا تخریب شده اند یا از ابتدا فعالیت لازم را نداشته اند. در تمامی موارد ذکرشده با جایگزین کردن سلول های جدید نه تنها بیماری کنترل می شود، بلکه در بسیاری از موارد با سلول درمانی به درمان کامل این بیماری ها امیدوار خواهیم بود.  

در حال حاضر سلول درمانی در زمینه های مختلفی در حال ورود به عرصه بالین است. ترمیم بافت های آسیب دیده قلب بعد از سکته های قلبی، ترمیم بافت های استخوانی (مانند شکستگی های لگن و ساق پا)، درمان بیماری های چشم (مانند ترمیم قرنیه و شبکیه)، درمان بیماری های عصبی (مانند آلزایمر، پارکینسون و بیماری ام اس)، ضایعات عصبی و قطع نخاع، ترمیم سوختگی ها و ضایعات پوستی، ترمیم آسیب های کبدی، کاربرد سلول های بنیادی در دیابت، ترمیم غضروف (لاله گوش، تیغه بینی، تاندون ها و منیسک)، تولید خون کامل، درمان کم شنوایی و درمان ناباروری و... از جمله مواردی هستند که در فازهای مختلف کارآزمایی های بالینی هستند و بی شک سلول درمانی، انقلابی در درمان بسیاری از بیماری ها به وجود خواهد آورد.
    در این میان چند نکته حایزاهمیت است که باید به آن پرداخت؛ نکته اول منبع سلول برای سلول درمانی است. برای این منظور باید به دنبال سلول هایی باشیم که به میزان کافی در بدن وجود داشته باشند یا بتوانند به میزان زیاد تکثیر شوند و در عین حال به سلول های موردنظر (قلبی، استخوانی و...) تبدیل شوند. سلول های بنیادی یکی از منابع اصلی هستند که می توانند مشکلات ذکرشده را حل کنند. سلول های بنیادی قادرند به طور نامحدود هر نوع سلولی را به وجود آورند که این خصوصیت باعث استفاده حیرت آور این سلول ها در علم پیوند اعضا و سلول شده است. علاوه بر این می توان به گونه ای این سلول ها را از نظر ژنتیکی تغییر داد تا پس از پیوند، توسط سیستم ایمنی بیمار رد پیوند صورت نگیرد. سلول های بنیادی در بدن همه انسان ها وجود دارد، ولی با افزایش سن تعداد آنها به شدت کم می شود. به همین دلیل است که شکستگی های استخوانی در سنین کودکی و جوانی سریع تر ترمیم می یابد. در اغلب بافت های افراد بزرگسال سلول های بنیادی ای وجود دارند که وظیفه آنها جایگزینی مداوم سلول های ازبین رفته با سلول های تازه و جوان است. بافت هایی مانند پوست، عضله، روده و مغزاستخوان ازجمله بافت هایی هستند که دارای سلول های بنیادی ویژه بافت یا سلول های بنیادی بزرگسال هستند. نکته جالب توجه این است که اگر سلول های بنیادی از یک بافت گرفته شود برای ترمیم بافت های دیگر هم می توان از آن استفاده کرد. مثلابا لیپوساکشن می توان سلول های بنیادی را از چربی خود فرد جدا کرد و آن را به سلول عصبی یا قلبی تبدیل و دوباره به همان فرد تزریق کرد. خوشبختانه پیشرفت علمی در زمینه سلول های بنیادی به حدی بوده که می توان سلول های پوست یک فرد بالغ را به سلول های بنیادی جنینی تبدیل کرد و دوباره آن را در سلول درمانی بیماری های مختلف به کار برد.
    منبع دیگر سلول های بنیادی، جنین است. جنین در این تعریف عبارت است از یک جنین حدود 10،16 هفته ای در دوران بارداری. سوالی که پیش می آید این است که چگونه از یک جنین در این مرحله سلول بنیادی جدا می شود؟ از آنجایی که جنین به سرعت در حال رشد است، از نظر علمی و اخلاقی گرفتن سلول در این مرحله امکانپذیر نیست. بنابراین از جنین های سقط شده استفاده می شود. جنین های سقط شده قبل از هفته20 بارداری برای این منظور استفاده می شود. در بعضی از کشورها، سلول بنیادی ناشی از سقط جنین در درمان بیماری پارکینسون در انسان به کار رفته است. تا به حال بیش از 400مورد پیوند سلول های بنیادی جداشده از جنین سقط شده به بیماران پارکینسونی انجام شده است. اگرچه بیش از 60درصد بیماران بهبود یافته اند، اما برای هر بیمار پارکینسونی نیاز به شش تا 10جنین سقط شده است که یک محدودیت اساسی برای این نوع از سلول های بنیادی است.
    منبع دیگر سلول های بنیادی، جفت و بندناف است. همزمان با تولد نوزاد، خون بندناف حاوی تعداد زیادی از سلول های بنیادی خون ساز است که همانند سلول های خون ساز به دست آمده از مغز استخوان، در حال حاضر، عمده ترین مصرف آنها در درمان بیماری های خونی و سرطانی است. بعد از تولد جنین، اجزایی وجود دارد که از مادر خارج می شوند و شامل بندناف، خون بندناف، مایع آمنیوتیک و جفت است که همه آنها به عنوان منبع سلول های بنیادی قابل استفاده است. امروزه استفاده از سلول های بنیادی خون بندناف مورد استقبال قرار گرفته است. در بسیاری از بیمارستان ها بعد از تولد، خون بندناف جمع آوری می شود و بعد از انتقال به مراکز خاص سلول بنیادی از خون جداسازی می شود و در مخازن بانک سلولی نگهداری می شود تا در آینده برای همان فرد مورد استفاده قرار گیرد. این کار باید با فرهنگ سازی به صورت همه گیر درآید. همان طور که قبلاگفته شد، سلول های بنیادی در دوران جنینی و کودکی به میزان زیادی در بدن وجود دارند، و این میزان با افزایش سن کاهش می یابد. در حالی که بیشتر بیماری هایی که نیاز به سلول درمانی دارد در سن بالابه وجود می آیند. از طرفی همیشه سلول های بنیادی در دسترس نیست و در مواقع ضروری باید منبعی از سلول های بنیادی وجود داشته باشد. به این منظور دانشمندان به فکر ایجاد بانک سلول های بنیادی افتاده اند.
    خوشبختانه همگام با پیشرفت های اخیر دنیا در زمینه سلول های بنیادی این موضوع در کشور ما نیز مورد توجه قرار گرفته و فعالیت های خوبی توسط چند مرکز پژوهشی و دانشگاهی در این مورد انجام گرفته است. نکته دیگر در مورد سلول درمانی، آموزش این علم است. بدون شک یکی از دلایل اصلی پیشرفت سریع در زمینه سلول های بنیادی در ایران، تحقیق گسترده توسط طیف متفاوتی از محققان علوم پایه (ازجمله بیولوژی سلولی مولکولی، فیزیولوژی، بیوشیمی) و اساتید بالینی (ازجمله چشم، اعصاب، ارتوپدی، هماتولوژی) است.
     وقتی واژه «سلول درمانی با سلول های بنیادی» مطرح می شود، به نظر می رسد سازوکارهای جدیدی باید اندیشیده شود، چراکه برای کاربرد سلول های بنیادی انتظار از گروه بالینی فزونی می گیرد و به نظر می رسد کشوری که بتواند بسترهای مناسب را در حیطه بالینی مهیا کند، می تواند گوی سبقت را از دیگران برباید. گام اول در این زمینه ایجاد آموزش لازم به پزشکان آینده در زمینه سلول های بنیادی و سلول درمانی است. هرچند در بعضی از دانشگاه های کشور ازجمله دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی واحد درسی «سلول درمانی با سلول های بنیادی» به صورت واحدی انتخابی برای دانشجویان انترن در دوره کارورزی ارایه می شود، ولی هم اکنون واحد مصوبی در زمینه سلول های بنیادی و سلول درمانی در برنامه درسی دانشجویان پزشکی قرار ندارد. نکته آخر و بسیار مهم، موضوع اخلاقی سلول درمانی است. در اطلاع رسانی عمومی کاربرد سلول های بنیادی باید به این نکته توجه شود که انتظارات بیش از حد از توانایی این تکنولوژی (مانند ساخت اندام هایی مثل قلب و کلیه) در مردم به وجود نیاید. کاربرد قابل انتظار بهره گیری از سلول های بنیادی در شرایط فعلی و آینده نزدیک، ترمیم بافت های آسیب دیده است. هرچند همین کاربردها نیز در صورت فراگیرشدن، انقلابی در پزشکی محسوب می شوند. همچنین استفاده از سلول های بنیادی با چالش های اخلاقی متفاوتی روبه رو است، مثلامی توان از سلول های بنیادی برای شبیه سازی حیوانات و انسان استفاده کرد که به دلیل مسایل اخلاقی، شبیه سازی انسان در همه جای دنیا به صورت رسمی ممنوع است. به علاوه، استفاده از سلول های بنیادی در انسان با توجه به عوارضی که می تواند پیش رو داشته باشد، باید پس از حصول اطمینان کامل از ایمن بودن آنها پس از مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی گسترده صورت گیرد.
         
 منبع: شرق، ش2072 تاریخ 2/5/93، ص9(علم) نویسنده: حسن نیک نژاد**عضو هیات علمی و رییس دانشکده فناوری های نوین دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی